Özbəkistan və Azərbaycan arasındakı müasir diplomatik və mədəni əlaqələr Özbək və Azərbaycan xalqlarının tarixi qohumluğuna, ümumi türk sivilizasiyasının əsaslarına söykənir və bu xalqlar Şərqin böyük mədəni ənənələrinin varisləridir. Bu ənənələrdə türk etnosunun ünsürləri, İslam mənəviyyatı və şərq fəlsəfəsi öz əksini tapmışdır. Bu qarşılıqlı əlaqə təsadüfi deyil, əksinə, ticarət, din və siyasət yollarının kəsişdiyi məntəqələrdə inkişaf etmiş, nəticədə Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqaz bölgələri arasında sabit münasibətlər formalaşmışdır.
Qədim türk xalqları dövründə, yəni VI–VIII əsrlər arasında indiki Özbəkistan və Azərbaycanın ərazilərində yaşayan tayfalar arasında güclü mədəni və dil əlaqələri yaranmışdı. “Kül Tigin kitabələri” və “Orxon–Yenisey abidələri” kimi mənbələrdə türk xalqlarını birləşdirən qardaşlıq, cəsarət və ədalət ideyaları öz əksini tapmışdır. Sonralar bu dəyərlər orta əsr mütəfəkkirləri Əhməd Yəsəvi, Nəsimi, Nizami Gəncəvi və Əlişir Nəvainin fəlsəfəsində daha dərindən ifadə olunmuşdur. Onların əsərlərində müsəlman Şərqinin mənəvi birliyi və humanizm ruhu təbliğ edilmişdir. Böyük İpək Yolu dövründə Buxara, Səmərqənd, Daşkənd, Təbriz və Bakı beynəlxalq ticarət mərkəzləri kimi böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Mavəraünnəhr və Qafqazdan gələn tacirlər və karvansalar yalnız mal deyil, həm də ideyalar, sənətkarlıq və memarlıq ənənələrini bir-birilə mübadilə edirdilər. Azərbaycanlı ustalar Səmərqənddəki məscid və sarayları bəzəmiş, Qafqazdan gələn gənclər üçün isə Buxara mədrəsələri dini-elmi mərkəz rolunu oynamışdır. Bu proseslər bilik, incəsənət və etiqad vasitəsilə qarşılıqlı hörmət və əməkdaşlıq yaradan, “yumşaq güc”ün bir forması olan mədəni diplomatiyanın köklərini göstərmişdir.
VII–VIII əsrlərdə bu ərazilərdə İslam dininin yayılması ilə iki bölgə arasındakı mədəni və mənəvi əlaqələr daha da güclənmişdir. Bakı və Təbriz alimləri Səmərqənd alimləri ilə əlaqələri möhkəmləndirmiş, təsəvvüf təriqətləri isə ümumi mənəvi qardaşlıq yaratmışdır. Məsələn, Yəsəviyyə təriqəti əvvəllər Mavəraünnəhr adlanmış böyük ölkədə indiki Qazaxıstan və Özbəkistan ərazisində yaranmış və o, Azərbaycana da təsir etmişdir. Oradakı mənəvi saflaşma və Allaha xidmət ideyaları Nəsimi poeziyasında və Şirvan şeyxlərinin təlimində öz əksini tapmışdır. Səlcuqlar, Teymurilər və Səfəvilər dövründə isə diplomatik əlaqələr daha sistemli xarakter almışdır. Elçiliklər, ticarət missiyaları və sülaləvi nigahlar diplomatiya ənənəsini formalaşdırmışdır. Səmərqənddəki Teymuri memarlıq məktəbi ilə Təbrizdəki bədii məktəb bir-biri ilə ustalar mübadiləsi aparmışdır. Əmir Teymurun sarayında Qafqaz alimləri və sənətkarları fəaliyyət göstərmiş, Azərbaycanda isə Mavəraünnəhrdən indiki Mərkəzi Asiyadan gəlmiş ziyalılar elmi və yaradıcı işlə məşğul olmuşlar. Beləliklə, orta əsrlər diplomatiyası yalnız siyasi deyil, həm də mədəni və humanitar məzmun daşıyan bir məzmun kəsb etmişdir.
XIX əsr iki xalq arasındakı münasibətlərdə yeni bir səhifə açmış, hər iki regionun Rusiya imperiyasının tərkibinə daxil olması siyasi və maarifçi mübadilənin yeni formalarına yol açmışdır. Bakı və Daşkənd ziyalıları müsəlman xalqlarını maarifləndirmək hərəkatında birləşərək ilk qəzetləri, mətbəələri və elmi cəmiyyətləri təşkil etmişlər. Azərbaycanda Əlibəy Hüseynzadə və İsmayıl Qaspıralı, Özbəkistanda Abdulla Avloniy və Mahmudxo‘ja Behbudiy “Cədidçilik” adlanan ümummədəni hərəkatın aparıcı nümayəndələri olmuş və iki xalq arasında fəlsəfi körpü rolunu oynamışlar.
Deməli, Özbək–Azərbaycan xalqları münasibətlərinin tarixi birliyi təkcə siyasi hadisələr zənciri deyil, həm də mədəni diplomatiyanın parlaq nümunəsidir. Ümumi türk mənşəyi, islam mənəviyyatı və humanizm idealları rəqabətə deyil, qarşılıqlı tanınma və hörmətə əsaslanan əməkdaşlıq modelini formalaşdırmışdır. Məhz bu mənəvi birlik müstəqillik dövründə iki ölkəyə tez bir zamanda ortaq dil tapmaq və minillik qarşılıqlı hörmət və mədəni qohumluq ənənələrinə söykənən etibarlı tərəfdaşlıq münasibətləri qurmaq imkanı vermişdir. Elə bu tarixi zəmin XX–XXI əsrlərdə iki qardaş dövlətin müasir münasibətlərinin formalaşmasına möhkəm təməl olmuşdur.
1991-ci ildə Sovet İttifaqının süqutu təkcə siyasi deyil, həm də bütün keçmiş ittifaq respublikaları üçün sivilizasiyanı dəyişdirən dönüş nöqtəsi idi. Özbəkistan və Azərbaycan üçün bu tarixi hadisə milli maraqlara, suverenliyə və bərabərlik prinsiplərinə əsaslanan müstəqil dövlət quruculuğunun və xarici siyasətin yeni mərhələsini başlatdı. Bu dövrdə hər iki ölkə ümumi tarixi-mədəni əsasları və türk kimliyini nəzərə alaraq qarşılıqlı tanınma və diplomatik əməkdaşlıq sistemini qurmuş, ikitərəfli münasibətlərə möhkəm zəmin yaratmışdır.
Məhz bu tarixi ümumi əməkdaşlıq 1991-ci il 30 dekabrda Azərbaycan Respublikasının Özbəkistan Respublikasının müstəqilliyini rəsmi şəkildə tanıması və 1995-ci il 2 oktyabrda iki dövlət arasında diplomatik münasibətlərin rəsmən qurulması üçün əsas olmuşdur. Müstəqilliyin ilk illərindən etibarən hər iki ölkə rəhbərləri — Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev və Özbəkistan Prezidenti İslam Kərimov — qarşılıqlı hörmət, etimad və yaxınlaşmağa sadiqlik göstərmişlər. Bu isə rəmzi diplomatik addımlardan sistemli əməkdaşlığa keçid üçün şərait yaratmışdır.
1996-cı ildə Prezident İslam Kərimovun Azərbaycana rəsmi səfəri iki ölkə münasibətləri tarixində mühüm hadisə olmuşdur. Həmin görüş zamanı Heydər Əliyevlə aparılan danışıqların nəticəsində bir sıra mühüm sənədlər imzalanmışdır. Xüsusilə: Özbəkistan Respublikası ilə Azərbaycan Respublikası arasında dostluq və əməkdaşlıq haqqında müqavilə, ticarət-iqtisadi əməkdaşlıq haqqında saziş, konsulluq münasibətləri haqqında bəyanat kimi sənədlər. Daşkənd və Bakı arasında gələcək diplomatik əlaqələrin hüquqi əsasını yaratmış, müstəqil, praqmatik və qarşılıqlı hörmətə əsaslanan dialoq üçün möhkəm zəmin formalaşdırmışdır.
1990-cı illərdə regiondakı mürəkkəb siyasi və iqtisadi vəziyyətə, təhlükəsizlik təhdidlərinə baxmayaraq, Özbəkistan və Azərbaycan münasibətləri sabit diplomatiya və qarşılıqlı dəstəyin nümunəsi olaraq qaldı. Daşkənd həmişə Azərbaycanın ərazi bütövlüyü məsələlərində, xüsusilə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin aradan qaldırılmasında onun mövqeyini dəstəkləmişdir. Bakı isə öz növbəsində Özbəkistanın regional təhlükəsizlik və beynəlxalq terrorizmə qarşı mübarizə sahəsindəki səylərinə həmrəylik nümayiş etdirmişdir. Beləliklə, iki dövlət diplomatiyası ədalət, zorakılığa yol verməmək və beynəlxalq hüquqa hörmət prinsiplərinə əsaslanaraq inkişaf etmişdir. 1990-cı illərin sonu – 2000-ci illərin əvvəllərində hər iki ölkədə səfirliklər açılmışdır: 1998-ci ildə Daşkənddə Azərbaycan səfirliyi, 1999-cu ildə isə Bakıda Özbəkistan səfirliyi fəaliyyətə başlamışdır. Bu addımlar daimi diplomatik iştirakı və müntəzəm siyasi dialoqu gücləndirmək baxımından böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Bununla yanaşı, hökumətlərarası Ticarət-iqtisadi əməkdaşlıq üzrə birgə komissiya, parlamentlərarası dostluq qrupları və mədəniyyət mərkəzləri fəaliyyətə başlamışdır. Həmin dövrdən etibarən iki dövlət diplomatiyası sistemli və strukturlaşdırılmış xarakter almış, münasibətlər siyasi məsləhətləşmələrdən tutmuş elmi və mədəni mübadilələrədək çoxsəviyyəli məzmun qazanmışdır.
Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, Özbəkistan–Azərbaycan münasibətlərinin möhkəmlənməsində dövlət başçılarının şəxsi təşəbbüsləri mühüm rol oynamışdır. Hər iki lider sovet siyasi məktəbində yetişmiş olsa da, illər boyunca qazandıqları siyasi və ictimai-mədəni təcrübəni yeni tipli şərq diplomatiyasının əsasına çevirə bilmişlər. Bu diplomatiya ölkələr arasında qarşılıqlı hörmət, söz azadlığına sadiqlik və milli şərəfin müdafiəsi kimi prinsiplərdə özünü göstərmişdir. Bu mənada Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin “Xalqlarımız qan, inanc və tarix bağları ilə birləşib. Biz xəritədə qonşu olmasaq da, ruhən qardaşıq” sözləri xüsusilə önəmlidir. Məhz bu ideya iki dövlət arasında siyasi fəlsəfənin əsasına çevrilmiş və növbəti onilliklər üçün münasibətlərin xarakterinə aydın istiqamət vermişdir.
2000-ci illərin sonlarına doğru iki ölkə arasında əməkdaşlıq artıq rəsmi diplomatiya çərçivəsindən çıxaraq iqtisadi və humanitar sahələrdə daha da dərinləşdi. Bu isə strateji tərəfdaşlığa keçid üçün hazırlıq mərhələsinə çevrildi. Azərbaycan Mərkəzi Asiyadakı enerji layihələrində fəal iştirak etdi, Özbəkistan isə Bakının nəqliyyat dəhlizləri və regional təhlükəsizlik sahəsindəki təşəbbüslərini dəstəklədi. Bu dövrdən etibarən diplomatiya təkcə xarici siyasət aləti deyil, həm də türk dünyasının ümumi sivilizasion maraqlarının ifadəsinə çevrildi.
Özbəkistan və Azərbaycan arasındakı diplomatik münasibətlərin formalaşma mərhələsi şərq tipli suveren diplomatiya modeli kimi təzahür etdi. Bu modeldə geosiyasi rəqabət deyil, etimad etikası və mədəni yaxınlıq əsas rol oynayır. O, Qərbdə “real siyasət” kimi tanınan anlayışa qarşı qoyula biləcək yeni tip diplomatik humanizmə söykənir və burada ortaq dəyərlər dil, din, tarix və yaddaş inteqrasiyaedici amillər kimi çıxış edir. Beləliklə, iki ölkə diplomatiyası rasionallıq və mənəviyyatın vəhdətinə əsaslanaraq davamlı və uzunmüddətli əməkdaşlığı təmin etmişdir. Postsovet dövrü Özbəkistan–Azərbaycan münasibətləri üçün suveren dövlət kimi tanınmaqdan strateji tərəfdaşlığa, rəsmi razılaşmalardan xalqların qardaşlıq səviyyəsinə qədər uzanan mərhələni ifadə edir. Məhz həmin illərdə müasir strateji əməkdaşlığın dəyər və institut əsasları formalaşdı. XXI əsrdə bu proses Türk Dövlətləri Təşkilatı çərçivəsində yeni nəfəs aldı.
Hazırkı dövrdə Özbəkistan Respublikası və Azərbaycan Respublikası arasındakı diplomatik münasibətlər ardıcıl inkişaf, strateji qarşılıqlı anlama və qardaşcasına etimad ilə səciyyələnir. 2016-cı ildən etibarən Prezident Şavkat Mirziyoyev rəhbərliyində həyata keçirilən siyasi yenilənmə və islahatlar dövründə iki ölkə arasındakı əməkdaşlıq keyfiyyət baxımından yeni mərhələyə yüksəldi. Prezident İlham Əliyevin rəhbərlik etdiyi Azərbaycanın praqmatik siyasəti və Özbəkistanın açıqlıq və beynəlxalq əməkdaşlığa əsaslanan kursu ümumi maraqlara, tarixi yaxınlığa və sivilizasion qohumluğa söykənən yeni şərq tərəfdaşlığı modelini formalaşdırdı.
Yeni müasir mərhələnin ən mühüm istiqamətlərindən biri yüksək səviyyəli siyasi dialoqun fəallaşması oldu. 2017-ci ildə Səmərqənd şəhərində keçirilən “Mərkəzi Asiya: ümumi keçmiş və ümumi gələcək” beynəlxalq konfransı çərçivəsində Prezident Şavkat Mirziyoyev və Prezident İlham Əliyevin görüşü baş tutdu. Bu görüş yenilənmiş münasibətlər formatının başlanğıc nöqtəsi oldu və sonrakı illərdə — 2018, 2022 və 2023-cü illərdə qarşılıqlı yüksək səviyyəli səfərlər həyata keçirildi. Bu səfərlər nəticəsində iqtisadiyyat, nəqliyyat, enerji, kənd təsərrüfatı, təhsil və mədəniyyət sahələrini əhatə edən onlarla saziş imzalandı.
Xüsusilə, 2022-ci ilin iyun ayında Prezident İlham Əliyevin Daşkəndə dövlət səfəri mühüm hadisə oldu. Çünki həmin səfər zamanı Strateji Tərəfdaşlıq haqqında Bəyannamə imzalandı və bu sənəd iki dövlət arasındakı qardaşlıq münasibətlərinin yeni mərhələsini rəsmi şəkildə möhkəmləndirdi.
Hazırkı dövrdə Özbəkistan və Azərbaycan arasında iqtisadi əməkdaşlıq sistemli və praqmatik xarakter daşıyır. Bu, Ticarət-iqtisadi əməkdaşlıq üzrə Hökumətlərarası Birgə Komissiya, Biznes Şurası, Daşkənddəki Azərbaycan Ticarət Evi və Bakıda fəaliyyət göstərən Özbəkistan Ticarət Evi kimi strukturların səmərəli fəaliyyəti ilə özünü göstərir. Son illərdə ikitərəfli ticarət dövriyyəsi əhəmiyyətli dərəcədə artmış, 2024-cü il məlumatlarına əsasən 150 milyon ABŞ dollarını keçmiş və artım dinamikası davam etməkdədir. Hazırda əməkdaşlığın əsas istiqamətlərini kənd təsərrüfatı, toxuculuq, pambıq və ərzaq məhsullarının tədarükü, energetika, neft və qazın nəqli üzrə birgə təşəbbüslər, VTB və SOCAR layihələrində iştirak, nəqliyyat və logistika, Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizinin (Middle Corridor) inkişafı, informasiya texnologiyaları və rəqəmsal iqtisadiyyat təşkil edir. Bütün bunlar Özbəkistan və Azərbaycanı Mərkəzi Asiya, Qafqaz və Avropanı birləşdirən yeni Avrasiya logistika arxitekturasının əsas iştirakçılarına çevirmişdir.
Xüsusilə qeyd olunmalıdır ki, hazırkı dövrdə mədəni-humanitar diplomatiya da müasir tərəfdaşlığın mühüm istiqamətlərindən biridir. Məsələn, Özbəkistanda Azərbaycan mədəniyyəti günləri, Azərbaycanda isə Özbəkistan mədəniyyəti günləri təşkil olunur, sərgilər, festivallar, konsertlər və elmi konfranslar keçirilir. Təhsil sahəsinə xüsusi diqqət yetirilir — Daşkənd və Bakı universitetləri akademik mübadilə proqramlarını inkişaf etdirirlər. 2023-cü ildə Daşkənd Dövlət Şərqşünaslıq Universiteti nəzdində Heydər Əliyev adına Azərbaycan dili və mədəniyyəti mərkəzinin açılması mənəvi əlaqələri gücləndirməyə, türk kimliyini təbliğ etməyə və gənc nəsillər arasında qarşılıqlı anlayışı artırmağa xidmət edir.
Özbəkistan və Azərbaycan Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT), İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı (İƏT), Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT), MDB-yə üzv ölkələrin İqtisadi Əməkdaşlıq Cəmiyyəti kimi beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində də bir-birini dəstəkləyirlər. Bu diplomatik həmrəylik yalnız iqtisadi və mədəni əməkdaşlığı gücləndirmir, həm də geosiyasi məkanlarda qarşılıqlı dəstək mexanizmi kimi çıxış edir. Məsələn, Azərbaycan 2022-ci ildə Türk Dövlətləri Təşkilatı çərçivəsində Səmərqənd Bəyannaməsinin qəbul olunması üzrə Özbəkistan təşəbbüsünü dəstəkləmiş, Özbəkistan isə öz növbəsində Azərbaycanın Qarabağın azad edilmiş ərazilərinin reinteqrasiyası sahəsində apardığı səyləri dəstəkləmişdir.
Bu baxımdan, iki dövlət diplomatiyası regional təhlükəsizlik və davamlı inkişaf məsələlərində qarşılıqlı dəstək və həmrəylik siyasətinin etibarlı sistemi halına gəlmişdir. Energetika sahəsi isə əməkdaşlığın ən mühüm istiqamətlərindən biri olaraq qalmaqdadır. Azərbaycanın SOCAR və Özbəkistanın “Özbəkneftqaz” dövlət şirkətləri neftin emalı və enerji resurslarının nəqli sahələrində əməkdaşlıq haqqında memorandumlar imzalamışdır. Azərbaycanlı mütəxəssislər Özbəkistanda enerji infrastrukturunun modernləşdirilməsi layihələrində iştirak edir, Daşkənddəki sənaye müəssisələri isə Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün sənaye avadanlıqları tədarük edir. Hazırkı dövrdə Çin, Qazaxıstan, Xəzər dənizi, Azərbaycan, Gürcüstan və Avropanı birləşdirən Transxəzər Nəqliyyat Dəhlizi (Middle Corridor) layihəsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Özbəkistan bu dəhlizə fəal inteqrasiya olunmaqdadır, çünki o, Mərkəzi Asiyanın iqtisadi suverenliyinin və qlobal əlaqələrinin mühüm amili sayılır. Elmi-texniki əməkdaşlıq isə yeni tip diplomatiya forması kimi meydana çıxır. Bu sahədə Özbəkistan və Azərbaycan yaşıl energetika, rəqəmsal texnologiyalar və ekoloji layihələr üzrə birgə proqramlar inkişaf etdirir.
Xüsusilə innovasiyalar və startaplar sahəsində süni intellekt, İT platformaları və rəqəmsal təhsil istiqamətlərində əməkdaşlıq genişlənir. Bu layihələr intellektual potensiala əsaslanan “gələcək diplomatiyası”nı formalaşdırır və burada elmi-texnoloji inkişaf xarici siyasi əməkdaşlığın əsas dayaqlarından birinə çevrilir.
Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, 2025-ci il 16 noyabr tarixində Daşkənddə keçirilən, region ölkələri arasında strateji dialoqu, iqtisadi inteqrasiyanı, təhlükəsizlik və mədəni əməkdaşlığı möhkəmləndirməyə yönəlmiş Mərkəzi Asiya dövlət başçılarının 7-ci Sammitində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin iştirakını Mərkəzi Asiya ölkələri ilə Qafqaz regionu arasındakı siyasi yaxınlaşmanın yeni mərhələsi kimi qiymətləndirmək olar. Bu səfər ilk növbədə siyasi mövqelərin uzlaşdırılması, xarici siyasətdə vahid yanaşmaların formalaşdırılması, qlobal geosiyasi rəqabət şəraitində türk dövlətləri arasında həmrəyliyin gücləndirilməsinə yönəlmiş olması baxımından xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Həmçinin Mərkəzi Asiya inteqrasiyasının artıq genişlənərək regionlararası əməkdaşlığa çevrilməkdə olması, Azərbaycan–Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) aparıcı üzvlərindən biri kimi Mərkəzi Asiyanın siyasi həyatında getdikcə daha mühüm rol oynaması, diplomatik balansın, nəqliyyat və energetika siyasətlərinin yeni formada uzlaşmağa başlaması bu prosesin mühüm göstəricilərindəndir. Sammitin əsas mövzularından biri nəqliyyat-tranzit inteqrasiyasına həsr olunmuşdu. Burada Zəngəzur dəhlizinin (Azərbaycan–Naxçıvan–Türkiyə) regional əhəmiyyəti, Mərkəzi Asiyanın Qafqaz vasitəsilə Avropa və Türkiyə ilə birləşdirilməsi mexanizmi, “Şimal–Cənub” və “Şərq–Qərb” logistika dəhlizlərinin səmərəliliyi xüsusi vurğulandı. Sammitdə Azərbaycanın neft-qaz ixracı və yaşıl energetika sahəsində böyük təcrübəyə malik olması xüsusi qeyd edildi. Bu səbəbdən Mərkəzi Asiya ölkələrinə enerji infrastrukturu üzrə investisiya yatırılması, qazın emalı, hidrogen energetikası, “yaşıl” texnologiyalar sahəsində təcrübə mübadiləsi, yüksək səviyyədə enerji təhlükəsizliyi məsələlərinin əlaqələndirilməsi istiqamətlərinə diqqət yetirildi.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev çıxışında regional təhlükəsizlik problemlərini, xüsusilə Əfqanıstandakı vəziyyəti xüsusi vurğuladı və bu məsələdə Azərbaycan ilə Mərkəzi Asiya dövlətlərinin mövqelərinin yaxın olduğunu qeyd etdi. O, ekstremizmə qarşı birgə strategiyaların işlənməsi, sərhəd təhlükəsizliyinin təmin edilməsi və humanitar siyasətdə koordinasiyalı yanaşmaların hazırlanmasının zəruriliyini bildirdi. Sammitdə Azərbaycanın hərbi sənaye sahəsində milli modeli və uğurlu modernizasiya təcrübəsi Mərkəzi Asiya dövlətləri üçün maraq doğurdu və dron texnologiyaları, müdafiə sənayesində innovasiyalar, hərbi hazırlıq və təlimlər üzrə əməkdaşlıq istiqamətləri müəyyənləşdirildi.İlham Əliyev çıxışında bir neçə dəfə vurğuladı ki, ortaq tarix, dillərimizdəki yaxınlıq, ədəbi və mənəvi irsin eyni kökləri, Türk sivilizasiyası, Mavəraünnəhr mədəniyyəti, Naxçıvan–Bakı–Türkistan elmi və mədəni əlaqələri türk dövlətləri arasındakı həmrəyliyi möhkəmləndirən əsas amillərdir.
Sammitdə türk dövlətləri universitetləri arasında tələbə mübadiləsi, birgə elmi-tədqiqat mərkəzlərinin açılması, gənclər siyasəti sahəsində birgə forumların təşkili, Azərbaycanın innovasiya parkları təcrübəsinin Mərkəzi Asiyaya tətbiqi kimi təşəbbüslər irəli sürüldü. Özbəkistan və Azərbaycan arasında strateji tərəfdaşlığın son illərdə misilsiz dərəcədə güclənməsi səbəbindən sammit çərçivəsində nəqliyyat logistikası, birgə texnoparklar, sənaye kooperasiyası, Buxara–Səmərqənd–Daşkənd–Bakı marşrutu üzrə aviareyslərin genişləndirilməsi kimi istiqamətlərdə razılaşmalar imzalandı. Xüsusilə qeyd edilməlidir ki, Özbəkistan mənəvi–ideoloji baxımdan türk birliyinin mühüm mərkəzlərindən biri kimi Azərbaycanla əməkdaşlığı mədəniyyət və turizm, ortaq tarixi irsin tədqiqi, “Bir millət – iki dövlət” ideyasının geniş türk məkanında elmi əsaslandırılması, birgə mədəni forumlar və festivallar kimi sahələrdə genişləndirməyə xüsusi diqqət yetirir. Prezident İlham Əliyevin Mərkəzi Asiya dövlət başçılarının sammitinə səfəri türk dövlətləri arasındakı münasibətləri tamamilə yeni mərhələyə yüksəltdi. Bu səfər siyasi inteqrasiya, nəqliyyat-logistika əlaqələri, energetika və innovasiya, təhlükəsizlik və müdafiə, sivilizasion yaxınlıq kimi sahələrdə genişmiqyaslı strateji əməkdaşlığın gücləndirilməsi, həmçinin Mərkəzi Asiyanın geosiyasi xəritəsində Türk dünyası birliyi və regionlararası inteqrasiyanın yeni rəmzinə çevrilməsi baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır.
Nəticə etibarilə, müasir Özbəkistan–Azərbaycan münasibətlərini ənənə və innovasiya sintezi kimi xarakterizə etmək olar. Əgər tarixi qohumluq və mədəni yaxınlıq bu münasibətlərin mənəvi təməlinə çevrilmişsə, iqtisadiyyat, nəqliyyat, energetika və rəqəmsallaşma yeni əməkdaşlıq fəlsəfəsini formalaşdırır və bu fəlsəfədə diplomatiya modernləşmənin aparıcı vasitəsi rolunu oynayır. İki ölkə ittifaqı “praqmatik idealizm” modeli — siyasi rasionallıq və qardaşcasına humanizmin qarşılıqlı şəkildə tamamlayıcı inkişaf modeli kimi təzahür edir. Bu, şərq tipli sivilizasion diplomatiyanın parlaq nümunəsidir; burada maddi və mənəvi dəyərlər bir-birini tamamlayaraq harmonik balans yaradır. Hazırkı Özbək–Azərbaycan əməkdaşlığı milli maraqlar və ümumtürk ideallarının sinerjisinə əsaslanan uğurlu model hesab olunur. Liderlərin siyasi iradəsi, iqtisadi əlaqələrin artması və fəal mədəni həmrəylik iki ölkə münasibətlərini sabitlik, inkişaf və həmrəyliyə yönəlmiş yeni nəsil strateji tərəfdaşlıq səviyyəsinə yüksəltmişdir.
Eyni zamanda bu diplomatik əlaqələrin möhkəmlənməsində siyasi qərarların icrasını təmin etməkdə xalq diplomatiyasının rolu xüsusi diqqətə layiqdir. Azərbaycanın Özbəkistandakı fövqəladə və səlahiyyətli səfiri Hüseyn Quliyev, 2010-cu ildə səfirlik nəzdində təsis edilmiş Heydər Əliyev adına Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzinin ilk rəhbəri Samir Abbasov və hazırkı rəhbəri Akif Marifli, bu mərkəzdə fəaliyyət göstərən gənc əməkdaşlar — Nadir Əlimirzəyev, Yusif Məmmədov və başqaları, həmçinin Özbəkistan–Azərbaycan Dostluq Cəmiyyətinin icraçı direktoru, tarix elmləri doktoru, professor Erkin Nuriddinovun fədakar fəaliyyəti qarşılıqlı əməkdaşlığı təkmilləşdirməyə, iki xalqın bir-birini daha yaxşı tanıması və bir-birinə hörmət göstərməsi üçün imkanlar yaratmağa yönəlmiş xalq diplomatiyasının parlaq nümunəsidir.
Məhz onların fəaliyyəti sayəsində xalq diplomatiyası real əməkdaşlığın inkişafına xidmət edir. Onların birgə təşkil etdikləri müxtəlif tədbirlər daimi mədəni dialoqu qorumağa, xalqlar arasında dostluğu möhkəmləndirməyə mühüm töhfə verir. Elə bu xüsusiyyətlərinə görə Özbəkistandakı Azərbaycan diplomatik missiyasını nümunə göstərmək olar — o, həqiqətən də qibtə olunacaq səviyyəyə yüksəlməkdədir.
Şermuxamedova Niginaxon Arslonovna — fəlsəfə elmləri doktoru, Mirzə Uluqbək adına Özbəkistan Milli Universitetinin professoru, “Fəlsəfə və Həyat” beynəlxalq jurnalının baş redaktoru
